Paranoïde Hongarije

Paranoïde Hongarije

De Europese Unie ligt al maanden overhoop met Hongarije over wetten die de democratie zouden aantasten.
De regering wil zich juist ontdoen van corruptie en andere erfenissen van het communisme. 'Ik durf geen bankbiljetten meer in mijn paspoort te stoppen.'

De moeder van een Hongaarse vriendin heeft als meisjesnaam Orbán, dezelfde achternaam als de premier van Hongarije, Viktor Orbán. Haar broer woont op het Hongaarse platteland. Niet ver van zijn huis ligt midden in de bossen een vervallen
kasteeltje. De broer droomt er al jaren van het op te knappen. Een half jaar geleden verzamelde hij moed en schreef een brief aan de lokale autoriteiten met de vraag of hij het kon kopen om het te restaureren en een hotel te beginnen.

Binnen zes weken kreeg hij een brief terug: hij zou het voor een symbolisch bedrag krijgen, het gemeentebestuur ging hem helpen met opknappen en met het vinden van subsidies.

De oom van mijn vriendin was door het dolle heen, totdat hij enkele weken later een telefoontje kreeg: de brief moest als niet verstuurd worden beschouwd, ze hadden het
nagezocht en hij was helemaal geen familie van de premier.
Dit illustreert het Centraal Europese universum. De poging van het gemeentebestuur om in het gevlei te raken bij de hogere machten in Boedapest wordt zonder omhaal, zonder enige gêne, toegegeven - dat is het mooiste. Het ontbreken van een vermoede familieband met de premier wordt als een valide argument gezien om terug te komen op de schriftelijke toezegging.

Overigens heeft deze gang van zaken niets met de huidige premier te maken.
Bij de vorige regering had iemand met dezelfde achternaam als premier
Ferenc Gyurcsány exact hetzelfde kunnen overkomen. Het gaat om macht, en hoe daarmee
wordt omgegaan. In de corruptie-index van Transparency International steekt Hongarije (54ste plek in 2011) al jaren gunstig af tegen de omringende landen in Oost-Europa zoals Kroatië (66ste plek), Roemenië (75ste plek), Bulgarije (86ste plek) en Oekraïne (152ste plek). Toch wordt de zwarte economie nog altijd op
eenderde van de totale economie geschat, kun je op algemeen bekende adressen iedere gewenste bon kopen om je boekhouding te vervalsen en zie je in Boedapest de
nieuwste modellen Mercedes en Porsche met parkeervergunningen voor gehandicapten.

De Europese Unie ligt de laatste maanden in conflict met Hongarije.
De regeringspartij Fidesz heeft een aantal controversiële wetten doorgevoerd, die in
de beleving van Europa een aanval op de onafhankelijkheid van de pers en de Centrale Bank betekenen. Fidesz zegt dat dit noodzakelijk is, nu het land een transformatie doormaakt om zich eindelijk te ontdoen van de erfenissen van het
communisme. Zo worden in hoog tempo nieuwe wetten doorgevoerd en is een
speciale commissaris benoemd om de corruptie te bestrijden. Toen ik acht jaar
geleden in Hongarije kwam wonen, meende ik dat de corruptie een rudiment was
van het oude systeem en dat de vrije markt er geleidelijk een einde aan zou maken.

Maar hoe staat het daarmee? Waarom is de lokale corruptie zo hardnekkig, wat is de
Hongaarse touch en welke invloed heeft het op het proces van veranderingen
waar het land midden in zit? Het paranoïde universum 'Onze definitie van corruptie
is: misbruik van toegekende macht voor persoonlijk gewin', zegt Ádám Földes,
uitvoerend directeur van Transparency International Hongarije: 'Anders dan in
de meeste buurlanden zijn de archieven van de geheime dienst ten tijde van
het oude regime nooit werkelijk toegankelijk geworden. Grote delen van die archieven zijn in privéhanden terecht gekomen. 30 procent van de mensen bij de vijf
geheime diensten werkte daar al voor de transitie van 1989. Je weet niet wat die
mensen doen en of en hoe ze hun macht misbruiken. Er is geen transparante,
democratische controle over hen.'

Toen een Nederlandse vriend van mij vier jaar geleden in een interview in
een Hongaarse krant kritisch was over het cultuurbeleid van de socialistische regering werd zijn appartement overhoop gehaald, alles doorzocht, zonder dat geld of
kostbaarheden verdwenen. Terwijl ik onderzoek deed voor mijn boek Kameraad Baron werd er achter mijn rug gefluisterd: door wie wordt die Jaap Scholten eigenlijk betaald?! Een van de geïnterviewden kwam vier jaar geleden op straat de man tegen die haar in de beginjaren van het communistische regime folterde. Vanaf dat moment
werd zij geschaduwd, maandenlang. Dat het recente verleden een etterende wond is,
komt doordat er nooit een moment is geweest om verantwoording af te leggen
voor de misdaden tijdens het communistische bewind. De grote jongens hebben al
jaren geleden hun dossiers laten verdwijnen, of een collega was hen voor en
bewaart de compromitterende dossiers in een Zwitserse bankkluis.
Alleen het kleine grut ligt nu nog te beschimmelen in de archiefkasten.

Na 1989 heeft Hongarije heroïsch geprivatiseerd, hoewel er geen instituten waren om
dat proces in de juiste banen te leiden. Hierdoor konden multinationals koopjes op de kop tikken en de voormalige partijmannen en insiders van de geheime diensten bezittingen en macht naar zich toe halen. Door de ononderbroken invloed van die groep, of op zijn minst de mythe daarvan, leeft het paranoïde universum voort.
'Het goulashcommunisme onder János Kádár, secretaris-generaal van de Hongaarse communistische partij van 1956 tot 1989, heeft het Hongaarse volk breed gecorrumpeerd', zegt Ádám Földes. 'Het heeft een boost gegeven aan het doordringen van het corrupte in elke vezel van de samenleving. Als je een wasmachine wilde, kwam je op een wachtlijst van drie jaar te staan, als je een neef had bij het
distributiecentrum, moest je via hem regelen dat je op de lijst steeg. Zonder
contacten kwam je nergens. Je kreeg alleen iets gedaan als je protekció had. Vanaf
1968 mocht men een eigen bedrijf hebben. Mensen begonnen naast hun officiële baan hun eigen zaakjes, het zogenoemde fusi. Men gebruikte de kennis, het gereedschap en
de materialen van het officiële werk voor het eigen bedrijfje. Dankzij fusi en
protekció functioneerde Hongarije, en dat is nog steeds zo.'

Tussen Habsburgs en Osmaans Maar de huidige cultuur is geen gevolg van het szabad
roblás (vrije roven) van het communisme alleen. De combinatie van katholicisme
en vier eeuwen overheersing (door Ottomanen, Habsburgers en Sovjets) heeft het
Hongaarse volk vindingrijk gemaakt. De diepgewortelde corruptie is gekomen met de bezetting van midden-Hongarije door de Ottomanen na de verloren slag bij Mohács in
1526. 'De achtergebleven boerenbevolking moest zowel belasting betalen aan
de sultan als aan de naar Noord-West Hongarije gevluchte Hongaarse adel.
De hebbelijkheid van het Hongaarse volk om eeuwig te klagen en dingen te
verstoppen stamt uit die tijd van dubbele belastingheffing', zegt Földes: 'De grootschalige staatscorruptie die we nu nog steeds kennen, deed zijn intrede drie eeuwen later met het ontstaan van de Oostenrijk-Hongaarse Dubbelmonarchie. Vanaf
1868 werd er intensief gebouwd: bruggen, ziekenhuizen, zwembaden, universiteiten. De magnaten plooiden de aanleg van wegen en spoorlijnen velen wilden graag een
station in de buurt van het eigen landgoed - en spanden daartoe samen met de machtige ambtenaren.'

In Centraal- en Oost-Europa is nog altijd is te merken of een gebied is gedomineerd
door het Habsburgse of het Ottomaanse Rijk. Niet alleen door de aanwezigheid van
katholieke kerken met uivormige torens of bolle (Byzantijnse) daken van Turkse badhuizen, maar door de natuur van de aanwezige omkoperij. De corruptie achter de
Karpaten is recht in je gezicht, stammend uit een Osmaanse en Byzantijnse traditie. In Bulgarije willen douaniers simpelweg geld in het handje, in Servië kom je nog weg door met politieagenten rakija te drinken. In Hongarije, net als in Oostenrijk, is de corruptie subtieler, beter doordacht, met de eigen mystiek van kickback en
partijfinanciering. Geen deal zonder kickback (dat deel van de totale prijs dat
achteraf onder tafel aan de opdrachtgever wordt terugbetaald en dat meestal
in de offerte verdisconteerd wordt - een bedrag tot 2010 variërend van 5 tot 20
procent van het contract, tegenwoordig 10 tot 30 procent).

'De Hongaren beheersen de hogere kunst van het uitschrijven van aanbestedingen. In de specificaties ligt al vast wie gaat winnen. In de beschrijving voor de nieuwe
stoelen van een ministerie staat bijvoorbeeld dat de armsteunen gebogen moeten zijn, omdat er maar één aanbieder is die die kan leveren', zegt de directeur
van Transparency International. 'Maar terug naar de Ottomanen. Het was een verdienste om je te verzetten tegen hen, hetzelfde gold onder de Habsburgers en de Russen. De echte Hongaar is de kuruc, de strijder, die begin 18de eeuw met Ferenc
Rákóczi tegen de Habsburgers in opstand kwam. Als onze premier zegt: Wenen en Moskou hebben ons er niet onder gekregen, en ook Brussel zal ons er niet onder
krijgen, dan appelleert hij aan dat oer-Hongaarse kuruc-gevoel van verzet
tegen een grotere macht.'

Sporttassen vol cash

Een vriend van mij (uitgever Thomas Rap) beweerde dat roddel de ruggengraat van
de samenleving vormt. Hij had zijn hart hier kunnen ophalen. In de kranten en
op straat gonst het van de geruchten, verdachtmakingen en complottheorieën. Een van
de essentiële verschillen met Nederland is dat vrijwel niets is wat het lijkt, dat er achter elke façade meer dan één verhaal schuilt. De literatuur is bloemrijk, de
metafoor tiert welig, een kunstenmaker als Peter Esterházy wordt op handen
gedragen, corruptieschandalen worden vrijwel nooit opgelost. Hongarije wordt het 'land zonder consequenties' genoemd. In de jaren dat ik hier woon heb ik de
aanwezigheid van een werkelijk kritische en onafhankelijke pers niet kunnen ontdekken. De grote kranten zijn spreekbuizen van de grote politieke partijen. De enige onafhankelijke stemmen komen uit de hoek van de bloggers.

In een café op de binnenplaats van een vervallen gebouw ontmoet ik blogger Tamas Bodoky, hoofdredacteur van Atlatszo.hu. Slordig gelaste stalen buizen sluiten het
trappenhuis af naar het redactiehok, waar vier in het zwart gehulde jongens
en een meisje vergaderen. Tamas Bodoky is een van de weinige journalisten in Hongarije die corruptieschandalen uitzoekt. Speciale politie eenheden
zijn bij hem binnengevallen en hebben beslag gelegd op harde schijven en andere
informatiedragers. Hij zegt een compliment voor Hongarije - niet met de dood bedreigd te worden. De onafhankelijke corruptieonderzoekers die ik in Roemenië, Bulgarije en Servië ken, worden stuk voor stuk met de dood bedreigd en zijn allemaal al eens in elkaar geslagen of hebben molotovcocktails in hun huis geworpen
gekregen.

'Dit land leeft in een chantage cultuur', zegt Tamas Bodoky: 'De geheime diensten zijn nooit gezuiverd. Veel van de zogenaamde zakenmensen komen uit de voormalige
geheime dienst. In Hongarije is het imago heel belangrijk, een schoon imago. Die nieuwe miljonairs hebben geen verleden, ze verzinnen een legende. In het Westen zijn de netwerken formeel, in Hongarije gaat alles om de informele netwerken. De
corruptie is verborgen achter een formeel scherm. Als je iets nodig hebt, dan
regel je het op een officieuze, en niet op een officiële manier. Met sporttassen vol cash of via rekeningen op Malta en Cyprus.'

'Er zit een ongezonde overlap tussen politici, de media en de zakenwereld', zegt Tamas Bodoky: 'En ik geloof niet dat er ook maar één daarin betrokken persoon werkelijk dat systeem wil afbreken. Men wil hooguit elkaars business inpikken. Onderzoekers kunnen daar niets aan veranderen. Transparency International is als een gentleman in een wit pak die midden in een oorlog verzeild is geraakt.'

In het Westen zijn de smeergelden en het beïnvloeden van de politiek gestroomlijnd via lobbyorganisaties en min of meer transparante partijfinanciering.
Die institutionalisering van de corruptie heeft hier nog niet plaatsgevonden. Een
complicerende factor is dat het systeem in transitie is. Burger noch overheidsdienaar weet wat het actuele gebruik of tarief is. Vijftien jaar geleden
werd ik in Boedapest na het op 'een intelligente manier oplossen' van een verkeersovertreding nog door een politie-auto met zwaailicht naar mijn logeeradres geëscorteerd, de laatste jaren kijken de agenten mij zo rechtschapen aan dat ik
geen bankbiljetten meer in mijn paspoort durf te stoppen.

Op het gebied van het bestrijden van kleine corruptie, zoals omkoperij van agenten, heeft Hongarije zichtbaar grote vooruitgang geboekt, maar helaas heeft het land zich nog niet geheel weten te verlossen van politici en functionarissen die verrot
als pasja's over hun kalifaten heersen. En dat is, in mijn ogen, het werkelijke
probleem van Hongarije, en niet de nieuwe constitutie of de nieuwe mediawet.

De karavaan trekt verder

Een Hongaars gezegde luidt: Pénz beszél, kutya ugat - Geld spreekt, de hond blaft. Je kunt een hoop lawaai maken, maar uiteindelijk bepaalt het geld toch wat er gebeurt. Het is jammerlijk en overbodig dat Hongarije de laatste weken is vernederd in westerse kranten en in het Europese parlement: het tast de krakkemikkige economische positie van het land verder aan en doet de liefde van veel Hongaren voor Europa bekoelen. Door de dreiging van het inhouden van de Europese structuurfondsen en de IMF-garanties kan Viktor Orbán weinig anders dan door iedere hoepel te springen die de Europese Unie hem voorhoudt. En dat weten de Europese leiders, na het wippen van Berlusconi en Papandreou, maar al te goed.

Viktor Orbán en zijn partij Fidesz hebben in hun verkiezingsprogramma beloofd de erfenissen van het communisme - in de grondwet, in de rechterlijke macht, in het onderwijs etc. - op te ruimen. Het lijkt Orbáns streven van Hongarije weer een land
met consequenties te maken. Ik kan niet beoordelen of hij en Fidesz dat met succes doen. Zeker is dat zij veel zaken slordig en overhaast hebben aangepakt en slecht hebben gecommuniceerd.

Sinds de toetreding in 2004 tot de Europese Unie is in Hongarije veel vernieuwd en
veel goeds gebeurd dankzij Europese subsidies. Ook is er door een aantal mensen
stevig verdiend met kickbacks over die subsidies. Het was allesbehalve de bedoeling, maar het lijkt alsof Hongarije sinds de toetreding tot de Europese Unie, in de twee termijnen dat de socialisten van de MSZP regeerden, qua corruptie is opgeschoven richting Byzantium. Met het binnenstromen van de cohesiefondsen waren er ineens miljoenen te verdelen. De corruptieonderzoekers zeggen dat tijdens de tweede termijn van de socialistische regering (2006 tot 2010) de socialisten en de destijdse oppositiepartij Fidesz een verdeelsleutel van 60-40 hebben afgesproken over alle af te romen projecten, 60 procent voor de socialisten, 40 procent voor
Fidesz.

Dankzij de overwinning met een tweederde meerderheid bij de verkiezingen van 2010 heeft Fidesz de steun van de oppositie in het parlement niet nodig. Mijn kennissen beweren dat Fidesz daarom de verdeelsleutel heeft afgeschaft. Een Hongaarse komiek definieerde corruptie ooit als 'datgene waaraan jij niet hebt kunnen deelnemen'. Er zijn wat mensen chagrijnig niet langer uit de kickback-ruif mee te eten. Levend in het paranoïde universum kun je je inbeelden dat het kabaal dat de Hongaarse
socialisten nu maken niet alleen wordt ingegeven door zorg over de onafhankelijkheid van Centrale Bank en de persvrijheid.

Gelukkig heeft Hongarije de hoge commissaris voor Corruptiebestrijding die
malafide praktijken aan de kaak stelt. Hij spreekt in nobele woorden over zijn
verheven taak. Maar het lukt niet om een eeuwenoude cultuur in een paar maanden uit te roken. Het fenomeen van een 'Accountability Commissioner' doet denken aan George Orwells boek 1984 en de strijdvaardige retoriek aan Saddam Husseins befaamde
perschef, Ali Mohammed Saeed, de minister van Informatie, die tijdens de invasie, terwijl de Amerikaanse tanks al door de buitenwijken van Bagdad rolden op de Iraakse staatstelevisie zei: 'Ze zijn niet in de buurt van Bagdad! We slachten ze af en daar gaan we mee door. We will finish them soon.'

De hond blaft, de karavaan trekt verder.

Jaap Scholten

Jaap Scholten (1963) is
schrijver. Hij debuteerde in 1990 met de verhalenbundel Bavianehaar & chipolatapudding. In 1995 volgde zijn eerste roman, Tachtig, in 2000 gevolgd
door Morgenster, over de treinkaping van 1977. In 2008 verscheen zijn derde
roman, De wet van Spengler.

Enkele jaren geleden vestigde Scholten zich met zijn gezin in Boedapest, Hongarije. In 2010 verscheen Kameraad Baron, een op eigen onderzoek gebaseerd verslag van de
ondergang van de Hongaars-stammige adel in Transsylvanië. Het boek werd bekroond met de Libris Geschiedenis Prijs 2011. In november-december 2010 presenteerde hij voor de VPRO het televisieprogramma Oostwaarts, waarin hij op zoek ging naar de vergeten werelden van het oude Oost-Europa. Scholten zal vanaf nu regelmatig
artikelen schrijven voor de Volkskrant.

,,Ongezonde overlap tussen politici, media en zakenwereld,,

,,De corruptie is verborgen achter een formeel scherm,,

KLIK HIER om het hele artikel te lezen (pdf) !!!